Wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie przymusowego leczenia od uzależnienia od alkoholu w zakładach karnych

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie podatku od nieruchomości
4 lipca 2021
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach w sprawie diety bezmięsnej w zakładzie karnym
4 lipca 2021

W dniu 11 marca 2021 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł w sprawie SK 9/18 orzekł, że:
1. Art. 117 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. z 2021 r. poz. 53) w zakresie, w jakim dopuszcza leczenie lub rehabilitację skazanego, który nie wyraża na to zgody, a u którego stwierdzono uzależnienie od alkoholu, jest zgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
2. Art. 117 k.k.w. w zakresie, w jakim nie wskazuje zakresu oddziaływań leczniczych lub rehabilitacyjnych, które mogą być stosowane bez zgody skazanego, u którego stwierdzono uzależnienie od alkoholu, jest zgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 oraz z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
3. Art. 117 k.k.w. w zakresie, w jakim nie określa czasu trwania przymusowego leczenia lub przymusowej rehabilitacji skazanego, u którego stwierdzono uzależnienie od alkoholu, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
4. Art. 117 k.k.w. w zakresie, w jakim nakłada na sąd obowiązek orzeczenia o zastosowaniu leczenia lub rehabilitacji wobec skazanego, u którego stwierdzono uzależnienie od alkoholu, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
5. Art. 117 w związku z art. 6 § 1 k.k.w. w zakresie, w jakim nie przewiduje zaskarżenia postanowienia o przymusowym leczeniu lub przymusowej rehabilitacji skazanego, jest niezgodny z art. 78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

W pozostałym zakresie TK umorzył postępowanie.

Orzeczenie zapadło większością głosów.

Orzeczenie jest wynikiem skarg konstytucyjnych:
1) z 20 lutego 2017 r. o zbadanie zgodności art. 117 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.) w zakresie, w jakim:
a) dopuszcza przymusowe leczenie lub rehabilitację skazanego, u którego stwierdzono uzależnienie od alkoholu, pomimo braku jego zgody,
b) nie wskazuje zakresu oddziaływań leczniczych lub rehabilitacyjnych, które mogą być stosowane bez zgody skazanego, oraz
c) obliguje sąd do zastosowania leczenia lub rehabilitacji pomimo braku zgody skazanego
– z art. 47, art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 Konstytucji,
2) z 31 lipca 2019 r. o zbadanie zgodności art. 117 w związku z art. 6 § 1 k.k.w. w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości poddania kontroli instancyjnej postanowienia w przedmiocie przymusowego leczenia lub rehabilitacji skazanego, z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.

Zgodnie z zaskarżonym art. 117 Kodeksu karnego wykonawczego, skazanych u których stwierdzono uzależnienie m.in. od alkoholu, obejmuje się odpowiednim leczeniem lub rehabilitacją za ich zgodą. Jeżeli skazany odmawia wyrażenia zgody na poddanie się leczeniu lub rehabilitacji, w sytuacji stwierdzenia u niego uzależnienia, o ich zastosowaniu orzeka sąd penitencjarny.

Problem konstytucyjny przedstawiony w skardze sprowadzał się do oceny, czy ograniczenie wolności osobistej skazanego (art. 41 ust. 1 Konstytucji) oraz jego prawa do decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47 Konstytucji) w postaci obowiązku podjęcia leczenia lub rehabilitacji stanowi nieuzasadnioną i nadmierną ingerencję przez to, że ograniczenie to nie służy ochronie żadnych wartości, o których mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ponadto, Skarżący wskazał również na uchybienia proceduralne, takie jak charakter wydanego przez sąd penitencjarny postanowienia o objęciu przymusowym leczeniem (obligatoryjność po spełnieniu określonych przesłanek), brak obowiązku zasięgnięcia opinii biegłych, brak określenia w postanowieniu sądu zakresu oddziaływań leczniczych lub rehabilitacyjnych oraz czasu ich stosowania, a także niezaskarżalność wydanego postanowienia, które jego zdaniem, przesądzały o niekonstytucyjności przepisu.

W komunikacie wydanym po wyroku wskazano, że Trybunał uznał, że chociaż zakwestionowany przepis ingeruje w wolność osobistą skazanego oraz w jego prawo do decydowania o swoim życiu osobistym to nie można uznać, że ingerencja ta nie służy ochronie żadnych wartości, o których mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jak wskazał, obowiązkowe zastosowanie wobec skazanego leczenia lub rehabilitacji zmniejsza ryzyko ponownego naruszenia porządku prawnego i tym samym służy zarówno ochronie bezpieczeństwa i porządku publicznego, jak i ochronie wolności i praw innych osób (potencjalnie zagrożonych czynami przestępnymi uzależnionego). Ponadto, wprowadzenie obowiązku poddania wszystkich uzależnionych skazanych odpowiedniemu leczeniu lub rehabilitacji służy ochronie zdrowia publicznego, dla którego zagrożenie stanowi także zagrożenie wewnętrzne, pochodzące od człowieka, który może dobrowolnie chcieć niszczyć swoje zdrowie, przez im.in. nadużywanie alkoholu lub używanie narkotyków.

Ponadto TK wskazał jednak, że im głębiej określony środek prawny ingeruje w konstytucyjne wolności i prawa osobiste osoby, wobec której jest stosowany, tym surowsza musi być ocena przez Trybunał przyznanych przez ustawodawcę gwarancji ochrony tych wolności i praw. Z tego powodu Trybunał uznał, że ograniczając tak ważne wolności i prawa, jak wskazane w skardze, ustawodawca musi określić granice czasowe tego ograniczenia. W aktualnym brzmieniu zakwestionowany przepis umożliwia wydłużenie terminu przymusowego leczenia na czas z góry nieokreślony przez ustawodawcę, lecz uzależniony jedynie od długości orzeczonej kary. Trybunał stwierdził, że narusza to, wynikający z Konstytucji, obowiązek ustawodawcy dookreślenia „zasad” i „trybu” pozbawienia lub ograniczenia wolności. Za niezgodne z Konstytucją uznał także bezwzględne zobligowanie sądu penitencjarnego do wdrożenia przymusowego leczenia lub rehabilitacji w razie stwierdzenia wystąpienia przesłanek „formalnych”, tj. uzależnienia skazanego od alkoholu oraz niewyrażenia przez niego zgody na odpowiednie leczenie lub rehabilitację. Jak wskazał Trybunał, wolność osobista wymaga, aby sąd, przy orzekaniu o jej ograniczeniu, miał zapewniony zakres uznania (minimum kompetencji sądu). Oznacza to zapewnienie sądowi penitencjarnemu możliwości rozważenia wszystkich okoliczności sprawy relewantnych dla wydania orzeczenia.