Nowe zasady dziedziczenia – nowelizacja prawa spadkowego

15 listopada 2023 r. weszła w życie ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, która wprowadziła szereg zmian w prawie spadkowym w ustawach: kodeks cywilny, kodeks postępowania cywilnego oraz kodeks rodzinny i opiekuńczy.

Dotychczas spadkobierca mógł być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Od 15 listopada 2023 r. do powodów, które mogą uzasadniać uznanie za niegodnego dodano:
4) uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
5) uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Jako powód dodania kolejnych powodów uznania za niegodnego wskazano, iż „Państwo powinno bowiem reagować na nieetyczne zachowania spadkobierców, naruszające szczególnie cenne dobra osobiste spadkodawców, takie jak m.in. życie, zdrowie, godność, które są wartościami konstytucyjnymi podlegającymi szczególnej ochronie. Powszechnie nieakceptowane są zdarzenia, w następstwie których majątek spadkodawcy otrzymuje osoba, która swoim karygodnym, często nacechowanym złą wolą, zaniechaniem uniemożliwiała za życia spadkodawcy zaspokojenie jego podstawowych potrzeb życiowych. Spadkodawca może samodzielnie zdecydować w testamencie o wyłączeniu spadkobiercy od dziedziczenia z powodu uporczywego uchylania się od wykonywania wobec niego obowiązku alimentacyjnego lub sprawowania pieczy, nie zawsze jest to jednak możliwe. Spadkodawca może nie być zdolny do testowania (por. art. 944 k.c.). Niemożność sporządzenia testamentu może również wynikać z przyczyn faktycznych (np. spadkodawca będzie znajdował się w stanie wegetatywnym). Wprowadzana zmiana jest odpowiedzią na wyżej przedstawione stany faktyczne” (uzasadnienie druku sejmowego Sejmu RP IX Kadencji, s. 1-2).

Obowiązki i uprawnienia alimentacyjne mogą wynikać ze stosunków pokrewieństwa (art. 129 k.r.o.), przysposobienia (art. 131 k.r.o.), powinowactwa (art. 27 i art. 144 k.r.o.) i małżeństwa (art. 27 i art. 130 k.r.o.). Obowiązek alimentacyjny polega na dostarczaniu środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania względem krewnych w linii prostej i między rodzeństwem (art. 128 k.r.o.). Szczególne zasady w ramach tej instytucji dotyczą dzieci, wobec których rodzice są obowiązani do świadczeń alimentacyjnych, gdy te nie są jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie. W odniesieniu do innych członków rodziny uprawniony do świadczeń alimentacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku (art. 133 § 2 k.r.o.).

Oczywiście ze wskazanych powodów możliwe było wydziedziczenie przez spadkodawcę jego spadkobierców. Wydziedziczenia spadkodawca dokonuje za swojego życia – z przyczyn, które są mu znane. Natomiast uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia jest motywowane dążeniem do zapobieżenia dziedziczeniu po zmarłym w sytuacji, gdy otrzymanie przez spadkobiercę spadku byłoby obiektywnie rażąco niesłuszne. Spadkodawca za swojego życia może nie mieć możliwości powzięcia informacji o przyczynach stanowiących o niegodności dziedziczenia. O niegodności dziedziczenia sąd orzeka z powodu zdarzeń, na które spadkodawca mógł nie mieć szansy zareagować.

Ponadto, o ile wydziedziczenie jest możliwe jedynie w stosunku do ściśle określonego kręgu osób wskazanych w art. 1008 k.c., o tyle od wykonywania obowiązku alimentacyjnego lub obowiązku pieczy nad spadkodawcą mogą uchylać się także inne osoby, których spadkodawca nie może wydziedziczyć, choć mogą być potencjalnymi spadkobiercami (np. rodzeństwo).

Oczywiście mimo wprowadzonej regulacji, spadkodawca nadal będzie miał możliwość przebaczenia spadkobiercy (art. 930 k.c.).

W dotychczasowym stanie prawnym w przypadku braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada w częściach równych dziadkom spadkodawcy. Jeżeli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym (bez względu na stopień pokrewieństwa). Ten krąg został wprowadzony ustawą z dnia 2 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny.

Rozszerzenie powyższe wynikało m.in. z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99. W uzasadnieniu wskazano, że za poszerzeniem kręgu spadkobierców przemawiały względy słuszności oraz przekonanie, że umożliwienie dziedziczenia ustawowego przez rodzeństwo rodziców spadkodawcy oraz ich dzieci i wnuki, w przypadku gdy któreś z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, będzie służyć umocnieniu więzi rodzinnych.

Z danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że po wejściu w życie ustawy nowelizującej zaczął się proces sukcesywnego wydłużania czasu trwania postępowań spadkowych, mimo zmniejszania się ogólnego wpływu tych spraw do sądów. Równocześnie zwiększył się wpływ spraw o uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku i spraw o wyrażenie przez sąd opiekuńczy zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem małoletniego, przy czym zdecydowaną większość z tych ostatnich stanowią sprawy o wyrażenie przez sąd opiekuńczy zezwolenia na odrzucenie spadku lub przyjęcie spadku wprost w imieniu małoletniego. Przyczyną wydłużenia czasu trwania postępowań był m.in. zbyt szeroko zakreślonym kręgu spadkobierców ustawowych i związanym z tym obowiązkiem sądu spadku poszukiwania dalekich zstępnych spadkodawcy.

Nowelizacja z 2023 r. ograniczyła krąg spadkobierców ustawowych w sytuacji dojścia do dziedziczenia zstępnych dziadków, którzy nie dożyli otwarcia spadku – do dzieci tych dziadków, czyli rodzeństwa rodziców spadkodawcy, oraz dzieci tego rodzeństwa, czyli rodzeństwa ciotecznego lub stryjecznego spadkodawcy. Wyłączeni od dziedziczenia zostaną natomiast dalsi zstępni dziadków spadkodawcy, czyli tzw. cioteczne lub stryjeczne wnuki i dalsi krewni.

Obecnie zatem, jeżeli którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Jeżeli dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. W braku dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych (art. 934 § 2-3).

3. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

Dotychczas, zgodnie z art. 1015 k.c. oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku mogło być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania. Brak takiego oświadczenia lub złożenie go z uchybieniem terminu jest równoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

W imieniu małoletnich spadkobierców spadek mogli przyjąć wprost lub odrzucić ich przedstawiciele ustawowi, po uprzednim uzyskaniu zezwolenia na złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku wprost lub o odrzuceniu spadku. Od uprzedniego uzyskania tego zezwolenia uzależniono skuteczność złożonego oświadczenia spadkowego. Dotychczasowe brzmienie art. 101 § 3 k.r.o. wskazywało, że rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na wykonywanie takich czynności przez dziecko. W myśl art. 156 k.r.o. opiekun powinien uzyskać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku małoletniego. W orzecznictwie przyjęto, że czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub osoby pozostającej pod opieką może być zarówno odrzucenie spadku, jak też jego przyjęcie wprost.

W orzecznictwie prezentowano jednak różne poglądy odnośnie tego, czy i jak wszczęcie postępowania o zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka wpływa na bieg terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku. Dostrzegając potrzebę ochrony interesów tych spadkobierców, w tym tych małoletnich, ustawodawca zdecydował się na zmianę art. 1015 k.c.

Obecnie do zachowania ustawowego terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku, określonego w art. 1015 § 1 k.c., będzie wystarczające złożenie przed jego upływem wniosku do sądu. W przypadku zaś, gdy będzie wymagana zgoda sądu na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku, w imieniu dziecka albo osoby pozostającej pod opieką, bieg ww. terminu będzie ulegał zawieszeniu na czas trwania postępowania w tym przedmiocie.

Oczywiście od 18 października 2015 r. brak złożenia w terminie oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku, zgodnie z art. 1015 § 2 k.c. jest równoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (a nie jak dotychczas zasadniczo z przyjęciem prostym), co oznacza złagodzenie ewentualnych negatywnych konsekwencji dla spadkobiercy. Należy bowiem pamiętać, że prawem właściwym dla spadku może być nie tylko prawo polskie (zob. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego, Dz. Urz. L 201 z 27.7.2012, s. 107), zaś skutki braku odrzucenia zadłużonego spadku (odrzucenia możliwego w polskiej jurysdykcji i to, z uwagi na treść art. 13 rzeczonego rozporządzenia, niezależnie od krajowej właściwości jurysdykcyjnej w sprawie spadkowej) w świetle obcego prawa właściwego mogą być dużo bardziej dotkliwe dla spadkobiercy, niż skutki przewidziane w stosunku do spadków otwartych od 18 października 2015 r. w prawie polskim.

W praktyce sądów istniała rozbieżności w ocenie skuteczności złożenia przez uprawnionego oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku lub jego braku w terminie określonym w art. 1015 § 1 k.c.

Ustawodawca postanowił przeciąć spór, precyzując, że do zachowania terminu, o którym mowa w art. 88 § 2 k.c., wystarcza złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia.

Wobec podniesionych problemów dotyczących małoletnich (konieczność uzyskania zgody sądu na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego), ustawodawca postawił, że należy wyłączyć konieczność uzyskania w każdej sytuacji zezwolenia sądu na dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu, gdy czynność polega na odrzuceniu spadku przez rodzica w imieniu dziecka, któremu w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, gdy jest dokonywana za zgodą drugiego z rodziców, któremu w tym zakresie również przysługuje władza rodzicielska, albo jest dokonywana wspólnie, a dziecko jest powołane do dziedziczenia w wyniku uprzedniego odrzucenia spadku przez któregokolwiek z rodziców. Zgoda sądu będzie jednak wymagana, jeśli inny zstępny rodziców tego dziecka przyjmuje spadek.

Ustawodawca wprowadził zatem domniemanie faktyczne, że spadek odrzucony przez rodzica powołanego do spadku jest najprawdopodobniej zadłużony i kwestia jego odrzucenia w imieniu dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską tego rodzica nie musi być poddawana ocenie sądu. W takiej sytuacji rodzic ma początkowo własny interes w dokładnym zbadaniu konsekwencji przyjęcia przez siebie spadku. Proponowane rozwiązanie nie stwarza zatem zagrożenia dla interesów majątkowych dziecka.

Niemniej, nadal konieczne jest uzyskanie zezwolenia sądu w sytuacjach, w których dziecko będzie powołane do spadku „obok” rodzica (a więc dziecko nie będzie dochodziło do dziedziczenia na skutek uprzedniego odrzucenia spadku przez któregokolwiek z jego rodziców). Taką sytuację można identyfikować jako rodzącą potencjalnie konflikt interesów między osobą małoletnią a reprezentującymi ją rodzicami, a w konsekwencji składane przez rodziców oświadczenie musi być poddane kontroli sądu.

Podobnie należy odnieść się do sytuacji, w której dziecko będzie dochodzić do dziedziczenia obok innych zstępnych rodziców, którzy spadek przyjmują, lub na skutek częściowego odrzucenia spadku przez jego rodzica (por. art. 1014 § 1 i 2 k.c.). Może mieć to miejsce przykładowo wówczas, gdy powołany do dziedziczenia testamentowego rodzic odrzuci udział spadkowy przypadający mu z tytułu przyrostu i do dziedziczenia tej części spadku dojdzie jego dziecko (por. art. 1014 § 2 k.c.). W takim przypadku dziecko dojdzie co prawda do dziedziczenia na skutek uprzedniego odrzucenia udziału w spadku przez rodzica, jednak jednocześnie będzie dziedziczyło „obok” niego.

W celu prawidłowego zabezpieczenia interesów dziecka zezwolenie sądu na odrzucenie spadku przez rodziców w imieniu dziecka nie jest wymagane w przypadku, gdy będzie dokonywane za zgodą drugiego z rodziców albo wspólnie. W przypadku braku porozumienia rodziców wymagane jest zezwolenie sądu opiekuńczego albo sądu spadku, w przypadkach wskazanych w przepisach szczególnych. Te nowe rozwiązania promują zgodną postawę rodziców w zakresie zarządu majątkiem dziecka.

W uzasadnieniu projektu ustawy wskazano, że jeżeli władza rodzicielska przysługuje wyłącznie jednemu z rodziców (czy to wobec pozbawienia drugiego rodzica tej władzy, czy też wobec śmierci drugiego z rodziców), należy uznać, że odrzucenie spadku przez rodzica, który sprawuje wyłączną władzę nad dzieckiem, nie będzie wymagało zezwolenia sądu rodzinnego. Niemniej wniosek taki należy uznać za niepewny. Zgodnie z nowym § 4 art. 101 k.r.o. jeżeli dziecko jest powołane do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica, to czynność polegająca na odrzuceniu spadku w imieniu dziecka przez rodzica, któremu w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, gdy jest dokonywana za zgodą drugiego z rodziców, któremu również w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, albo gdy jest dokonywana wspólnie, nie wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego albo, w przypadkach wskazanych w art. 6401 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, sądu spadku – jeżeli spadek odrzucają inni zstępni rodziców tego dziecka. W braku porozumienia rodziców stosuje się przepis § 3. W żadnym przepisie nie wyjaśniono sytuacji, w której drugie z rodziców zostało pozbawione władzy rodzicielskiej, czy też nie żyje.

Wobec powyższego wprowadzono:
§ 3 Rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego albo, w przypadkach wskazanych w art. 6401 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2023 r. poz. 1550, 1429, 1606 i 1615), sądu spadku dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko.
§ 4 Jeżeli dziecko jest powołane do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica, to czynność polegająca na odrzuceniu spadku w imieniu dziecka przez rodzica, któremu w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, gdy jest dokonywana za zgodą drugiego z rodziców, któremu również w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, albo gdy jest dokonywana wspólnie, nie wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego albo, w przypadkach wskazanych w art. 6401 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, sądu spadku – jeżeli spadek odrzucają inni zstępni rodziców tego dziecka. W braku porozumienia rodziców stosuje się przepis § 3.

Nowelizacja art. 156 k.r.o. byłą wynikiem potrzeby spójności regulacji art. 101 k.r.o. i 641 k.p.c. w zakresie właściwości sądu co do wydawania zezwolenia na przyjęcie lub odrzucenie spadku – zarówno co do małoletniego dziecka, jak i podopiecznego.

Dodanie art. 101 § 4 k.r.o. spowodowało konieczność nowelizacji art. 641 k.p.c. Wprowadzono § 31, w którym przewidziano, że rodzic, składając oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego dziecka, informuje także o:
1) przysługiwaniu władzy rodzicielskiej i jej zakresie;
2) wyrażeniu przez drugiego z rodziców zgody na odrzucenie spadku, chyba że oświadczenie to jest składane wspólnie;
3) uprzednim odrzuceniu spadku przez któregokolwiek z rodziców;
4) przyjęciu spadku przez innego zstępnego rodziców tego dziecka.

Jeżeli bowiem nie zaistnieją okoliczności, o których mowa w art. 101 § 4 k.r.o., to konieczne będzie udzielenie zgody przez sąd na odrzucenie spadku, wówczas pozyskanie wskazanych informacji przez sąd odbierający oświadczenie o odrzuceniu spadku jest zbędne.

Oświadczenie takie składane jest pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia.

Druga zmiana dotyczy uchylenia § 3 w art. 641 k.p.c., który stanowi, że przy oświadczeniu (o odrzuceniu bądź przyjęciu spadku) należy złożyć odpis aktu zgonu spadkodawcy albo prawomocne orzeczenie sądowe o uznaniu za zmarłego lub o stwierdzeniu zgonu, jeżeli dowody te nie zostały już poprzednio złożone. Wskazany przepis wywoływał rozbieżności w praktyce sądów. Część sądów uznaje, że brak aktu zgonu spadkodawcy (lub innych wymienionych w przepisie dokumentów) stanowi brak formalny wniosku – co w konsekwencji jego niezłożenia stanowiło podstawę zwrotu wniosku, część zaś, że niezłożenie tych dokumentów nie jest brakiem formalnym. W każdym razie do czasu złożenia odpisu aktu zgonu nie dokonuje się zawiadomień określonych w art. 643 k.p.c. (zob. § 190 Regulaminu urzędowania sądów powszechnych).

Trzecia zmiana – art. 641 § 1 pkt 1 k.p.c. polega na zastępieniu słów „miejsce jego ostatniego zamieszkania” słowami „ostatnie miejsce jego zwykłego pobytu”. W ten sposób treść nowelizowanego przepisu stanie się spójna z pozostałymi regulacjami k.p.c. (art. 39 k.p.c., art. 628 k.p.c.).

Wobec zmian w k.r.o. zdecydowano się przekazać sądowi spadku (art. 628 k.p.c.) kompetencje w zakresie rozpoznawania wniosków o zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem w postaci prostego przyjęcia lub odrzucenia spadku w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.

Dotychczas sprawy te były rozpoznawane w postępowaniu toczącym się przed właściwym sądem opiekuńczym, poza postępowaniem spadkowym.
Zmiana wyjęła zatem kategorię spraw w postaci prostego przyjęcia lub odrzucenia spadku w imieniu małoletniego, w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku z kompetencji sądu rodzinnego i włączyła je do spraw rozpoznawanych przez sąd spadku.

Uznano bowiem, że sądy spadku posiadają duże doświadczenie w uzyskiwaniu informacji o składzie majątku spadkowego (por. art. 674 § 2 k.p.c., sprawy o wyjawienie przedmiotów spadkowych, zarząd spadku nieobjętego, zabezpieczenie spadku itp.), co pozwala założyć, że w sposób właściwy zrealizują funkcję ochronną państwa w zakresie zabezpieczenia wyłącznie majątkowych interesów małoletnich spadkobierców i zapewnią im zachowanie wszystkich procesowych gwarancji.

Ponadto nowelizacja pozwoli, aby w jednym postępowaniu kompleksowo o dziedziczeniu, bez potrzeby odraczania rozprawy przed sądem spadku jedynie w tym celu, żeby umożliwić zainteresowanym stronom uzyskanie zgody sądu opiekuńczego na odrzucenie spadku. To pozwoli natomiast na obciążenia wydziałów rodzinnych sądów rejonowych.

Wypada zauważyć, że warunkiem, aby sprawy te zostały rozstrzygnięte w ramach jednego postępowania jest trwające postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku.

W przypadku chęci uzyskania dodatkowej, bardziej szczegółowej analizy konkretnego przypadku, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią.