Krąg osób uprawnionych do odszkodowania i zadośćuczynienia za śmierć osoby najbliższej

Zgodnie z art. 446 § 3 i 4 kodeksu cywilnego (dalej: k.c.) sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego stosowne odszkodowanie, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej. Może również przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.

Niemniej powstaje pytanie, kto jest osobą najbliższą dla zmarłego ?

W prawie karnym osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu (art. 115 § 11 kodeksu karnego) [dalej: k.k.]. Niemniej przepisy k.k. mogą być powoływane jedynie pomocniczo.

W orzecznictwie krąg osób uprawnionych do uzyskania zadośćuczynienia za krzywdę wynikającą ze śmierci najbliższego członka rodziny jest ujmowany szeroko.

Na ogół za najbliższych członków rodziny uznaje się zstępnych i wstępnych pierwszego stopnia (dzieci i rodziców).

Sąd Najwyższy od blisko 50 lat przyjmuje, że konkretyzacja tego, kto jest w danym wypadku członkiem rodziny, należy do sądu orzekającego „W świetle art. 446 § 3 k.c. – podobnie jak i w świetle art. 166 k.z. – konkretyzacja tego, kto jest w danym wypadku najbliższym członkiem rodziny, należy do sądu orzekającego. Stosownie do okoliczności danego wypadku za najbliższego członka rodziny można również uznać macochę, zwłaszcza wtedy, gdy uzasadniają to pozytywnie ocenianie w świetle zasad współżycia społecznego stosunki łączące macochę i pasierba. W tym zakresie należy brać pod uwagę również unormowanie zawarte w art. 144 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego” (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 1969 r., III PRN 77/69, OSNC 1970, nr 9, poz. 160).

Nie jest niezbędnym, aby osoba dochodząca zadośćuczynienia za śmierć osoby najbliższej była krewnym tej osoby. Sąd Najwyższy uważa, że „Pokrewieństwo nie stanowi wyłącznego kryterium zaliczenia do najbliższych członków rodziny w rozumieniu art. 446 § 3 k.c.” (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2005 r., IV CK 648/04, OSNC 2006, nr 3, poz. 54). Podobnie wyraził się Sąd Apelacyjny w Lublinie „Decydujące znaczenie ma faktyczny układ stosunków między konkretnymi osobami, a nie formalna kolejność pokrewieństwa wynikająca w szczególności z przepisów k.r.o.” (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 7 sierpnia 2013 r., I ACa 254/13).

W orzecznictwie sądów powszechnych wyrażony słuszny pogląd, że „O tym, kto jest najbliższym członkiem rodziny zmarłego decyduje układ faktyczny stosunków rodzinnych pomiędzy zmarłym a tymi osobami” (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 18 maja 2016 r., I ACa 160/16).

Zgodnie z poglądem występującym w orzecznictwie „Najbliższym członkiem rodziny dla małoletniego dziecka są nie tylko jego rodzice czy rodzeństwo, lecz również dalsi zstępni, z którymi dziecko zamieszkuje, którzy sprawują nad nim bezpośrednią opiekę, którzy uczestniczą w wychowaniu dziecka oraz uczestniczą nie tylko w ważnych wydarzeniach życia dziecka, lecz także w jego życiu codziennym. Dla oceny, czy dana zmarła osoba była osobą najbliższą dla występującego z roszczeniem o zadośćuczynienie jest istota zadośćuczynienia wskazanego w omawianym przepisie. Przewidziane w art. 446 § 4 k.c. zadośćuczynienie służy kompensacie krzywdy po stracie osoby najbliżej, a zatem uszczerbku dotykającego subiektywnej sfery osobowości człowieka, w szczególności cierpienia, bólu i poczucia osamotnienia, złagodzeniu cierpienia psychicznego wywołanego śmiercią osoby najbliższej i pomocy pokrzywdzonemu w dostosowaniu się do zmienionej w związku z tym jego sytuacji” (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 11 kwietnia 2013 r., I ACa 225/13).

W konkluzji należy podkreślić, iż o byciu osobą najbliższą decydują więzy emocjonalne, a nie prawne.

W orzecznictwie przyjęto, że osobą najbliższą może być: macocha (Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 1961 r., II CR 325/61, OSNC 1963, nr 2, poz. 32, Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 1969 r., III PRN 77/69, OSNC 1970, nr 9, poz. 160 z glosą A. Szpunara), wujek dla siostrzeńca, czyli krewny w linii bocznej (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 7 sierpnia 2013 r., I ACa 254/13), konkubent (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1970 r., II CR 541/70, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 8 grudnia 2016 r., I ACa 714/16). Niemniej w zakresie konkubentów SN przyjął, że „Kobieta czy mężczyzna, którzy nie zawarli związku małżeńskiego, mogą być uważani za osoby uprawnione w rozumieniu art. 446 § 2 k.c., jeżeli zostaną spełnione wymagane w tym przepisie przesłanki (dobrowolne i trwałe dostarczanie środków utrzymania), w szczególności „jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego”. Konkubina może być uznana za najbliższego członka rodziny, jeżeli istnienie konkubinatu nie krzywdzi żadnych innych rodzin czy też z innych przyczyn nie powinno być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i jeżeli taki faktyczny związek ma charakter trwały i istnieje przez dłuższy okres” (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1970 r., II CR 541/70).

W przypadku chęci uzyskania dodatkowej, bardziej szczegółowej analizy konkretnego przypadku, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią.