Warunkowe umorzenie postępowania karnego

Warunkowe umorzenie postępowania karnego jest jednym z trzech środków probacyjnych określonych w kodeksie karnym [dalej: k.k.].

Warunkowe umorzenie postępowania karnego zostało uregulowane w rozdziale VIII kodeksu karnego zatytułowanym środki związane z poddaniem sprawcy próbie w art. 66-68 k.k.

Przedmiotem niniejszego wpisu będzie zastosowanie warunkowego umorzenia. Kwestie podjęcia (odwołania) warunkowego umorzenia zostaną omówione w osobnym wpisie.

Przesłanki zastosowania warunkowego umorzenia zostały określone w art. 66 § 1 i 2 k.k. Zgodnie z nimi sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa. Warunkowego umorzenia nie stosuje się do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności.

Warunkowe umorzenie następuje na okres próby, który wynosi od roku do 3 lat i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia (art. 67 § 1 k.k.).

Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd może w okresie próby oddać sprawcę pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym (art. 67 § 2 k.k.).

Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd nakłada (obligatoryjnie) na sprawcę:
1. obowiązek naprawienia szkody w całości albo w części,
2. w miarę możliwości również obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
3. albo zamiast tych obowiązków orzeka nawiązkę.

Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd może nałożyć (fakultatywnie) na sprawcę obowiązki:
1. informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby,
2. przeproszenia pokrzywdzonego,
3. wykonywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby,
4. powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających,
5. poddania się terapii uzależnień,
6. poddania się terapii, w szczególności psychoterapii lub psychoedukacji,
7. uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych,
8. powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób, nakładając ten obowiązek, sąd wskazuje minimalną odległość od osób chronionych, którą oskarżony obowiązany jest zachować,
9. opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, nakładając ten obowiązek na sprawcę przestępstwa popełnionego z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej, sąd określa sposób kontaktu oskarżonego z pokrzywdzonym,
10. świadczenie pieniężne,
11. zakaz prowadzenia pojazdów na okres do lat 2 (wymierzany w latach).

Osoba wobec której złożono wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego jest „oskarżonym” w rozumieniu kodeksu postępowania karnego [dalej: k.p.k.] (art. 71 § 2 k.p.k.).

Zgodnie z art. 264 § 1 k.p.k. w razie warunkowego umorzenia postępowania zarządza się niezwłoczne zwolnienie tymczasowo aresztowanego, jeżeli nie jest on pozbawiony wolności w innej sprawie.

Warunkowe umorzenie postępowania karnego może nastąpić na dwa sposoby:
1. prokurator może zamiast aktu oskarżenia sporządzić i skierować do sądu o warunkowe umorzenie postępowania karnego,
2. sąd może po przeprowadzeniu rozprawy warunkowo umorzyć postępowanie karne.

Odnośnie pierwszej sytuacji, stosownie do art. 336 § 1 k.p.k. jeżeli spełnione są przesłanki uzasadniające warunkowe umorzenie postępowania, prokurator może zamiast aktu oskarżenia sporządzić i skierować do sądu wniosek o takie umorzenie. Przepisy dość niefortunnie stanowią, że w razie wystosowania powyższego wniosku wskazuje się dowody świadczące o tym, że „wina oskarżonego nie budzi wątpliwości” (art. 336 § 2 k.p.k.).

Jak zasadnie wskazują Sąd Najwyższy i Trybunał Konstytucyjny w utrwalonej linii orzeczniczej „wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne nie ma charakteru wyroku skazującego” (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2008 r., III KK 167/08, Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 marca 2004 r., V KK 373/03, OSNwSK 2004, nr 1, poz. 437, Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2015 r., V KK 377/14, Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 maja 2000 r., sygn. akt P 1/99, OTK 2000, nr 4, poz. 111, pkt V.1). Powyższe stanowisko jest zbieżne z poglądami doktryny prawa karnego (A. Marek, Warunkowe umorzenie postępowania karnego, Warszawa 1973, s. 195).

SN stwierdza, iż „(…) wyrok warunkowo umarzający postępowanie nie zawiera orzeczenia o winie, jakkolwiek podstawę do jego wydania stanowi dowodowe ustalenie winy (a zatem do obalenia domniemania niewinności dochodzi jedynie w świadomości organu procesowego podejmującego rozstrzygnięcie o umorzeniu warunkowym). Odmienne ujęcie tej kwestii nie uwzględnia zaś rozróżnienia pomiędzy obaleniem domniemania niewinności w sensie prawnym i faktycznym” (Uzasadnienie Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 1997 r., OSNKW 1997, nr 3-4, poz. 25, s. 60, 61).

Trybunał Konstytucyjny dodał nadto, że „(…) w orzeczeniu o warunkowym umorzeniu postępowania nie dochodzi do „stwierdzenia winy”, o jakim stanowi art. 42 ust. 3 konstytucji. Zgodnie z tym przepisem, domniemanie niewinności jest wzruszone tylko w razie wydania prawomocnego wyroku stwierdzającego winę, a takim jest jedynie wyrok skazujący” (Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 maja 2000 r., sygn. akt P 1/99, OTK 2000, nr 4, poz. 111, pkt VI.1).

TK przyjmuje, że „(…) nawet prawomocne postanowienie o warunkowym umorzeniu postępowania karnego nie obala domniemania niewinności oskarżonego. Mimo warunkowego umorzenia postępowania karnego oskarżonego nadal uważa się za niewinnego, bo wyrok o jakim mowa w art. 42 ust. 3 konstytucji jeszcze nie zapadł” (Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 maja 2000 r., sygn. akt P 1/99, OTK 2000, nr 4, poz. 111, pkt VI.2).

We wniosku, prokurator może zaproponować okres próby oraz obowiązki, które należy nałożyć na oskarżonego, a także, stosownie do okoliczności, wnioski co do dozoru (art. 336 § 3 k.p.k.).

Jeżeli wniosek odpowiada wymogom formalnym, prezes sądu kieruje sprawę na posiedzenie (art. 339 § 1 pkt 2 k.p.k.).

Prokurator, oskarżony i pokrzywdzony mają prawo wziąć udział w posiedzeniu w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania. Udział ich jest obowiązkowy, jeżeli prezes sądu lub sąd tak zarządzi (art. 341 § 1 k.p.k.).

Jeżeli oskarżony sprzeciwia się warunkowemu umorzeniu, jak również wtedy, gdy sąd uznaje, że warunkowe umorzenie byłoby nieuzasadnione, kieruje sprawę na rozprawę. Wniosek prokuratora o warunkowe umorzenie postępowania zastępuje akt oskarżenia. W terminie 7 dni prokurator dokonuje czynności określonych w art. 333 § 1-2 k.p.k. (art. 341 § 2 k.p.k.).

Jeżeli sąd uzna za celowe ze względu na możliwość porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia, może odroczyć posiedzenie, wyznaczając stronom odpowiedni termin. Na wniosek oskarżonego i pokrzywdzonego, uzasadniony potrzebą dokonania uzgodnień, sąd zarządza stosowną przerwę lub odracza posiedzenie (art. 341 § 3 k.p.k.).

Sąd orzekając o warunkowym umorzeniu bierze pod uwagę wyniki porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii wskazanej w art. 341 § 3 k.p.k. (art. 341 § 4 k.p.k.).

W przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania sąd orzeka na posiedzeniu wyrokiem (art. 341 § 5 k.p.k.).

W wyroku warunkowo umarzającym postępowanie sąd dokładnie określa czyn oskarżonego, wskazuje przepis ustawy karnej, pod który czyn podpada, oraz oznacza okres próby (art. 342 § 1 k.p.k.). Określa także nałożone na oskarżonego obowiązki oraz sposób i termin ich wykonania albo zamiast tych obowiązków orzeka nawiązkę, a w razie uznania za celowe – orzeka świadczenie pieniężne lub zakaz prowadzenia pojazdów, dozór kuratora, osoby godnej zaufania albo instytucji lub organizacji społecznej (art. 342 § 2 k.p.k.). W końcu w razie potrzeby wydaje rozstrzygnięcie co do dowodów rzeczowych, uwzględniając potrzebę zabezpieczenia dowodów na wypadek podjęcia postępowania (art. 342 § 3 k.p.k.).

Odnośnie drugiej sytuacji, stosownie do art. 414 § 1 k.p.k., w razie stwierdzenia po rozpoczęciu przewodu sądowego danych przemawiających za warunkowym umorzeniem postępowania, sąd wyrokiem umarza je warunkowo.

W takiej sytuacji, sąd stosuje odpowiednio art. 341 k.p.k. (art. 414 § 4 k.p.k.). Chodzi tu o art. 341 § 3 i 4 k.p.k. tj.:
1. jeżeli sąd uzna za celowe ze względu na możliwość porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia, może odroczyć posiedzenie, wyznaczając stronom odpowiedni termin. Na wniosek oskarżonego i pokrzywdzonego, uzasadniony potrzebą dokonania uzgodnień, sąd zarządza stosowną przerwę lub odracza posiedzenie
2. sąd bierze pod uwagę wyniki porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia.

W razie warunkowego umorzenia postępowania w wypadkach wskazanych w ustawie sąd orzeka nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, obowiązek naprawienia, w całości lub w części, szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono. Natomiast jeżeli orzeczony obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym (art. 415 § 1 i 2 k.p.k.).

W razie warunkowego umorzenia postępowania sąd uwzględnia wniosek prokuratora, o którym mowa w art. 91a k.p.k. Wniosku nie uwzględnia się, jeżeli roszczenie o zwrot korzyści majątkowej lub przepadek świadczenia jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono (art. 415a § 1 k.p.k.). Orzeczenie w przedmiocie wniosku nie wyłącza możliwości dochodzenia roszczeń w postępowaniu cywilnym w zakresie nieuwzględnionym w tym orzeczeniu (art. 415a § 2 k.p.k.).

Generalnie sytuacje nr 1 i 2 można sprowadzić do wskazania, że w przypadku orzekania o warunkowym umorzeniu postępowania na posiedzeniu, pokrzywdzony ma prawo sprzeciwu (formalnie), zaś po przeprowadzeniu rozprawy już nie.

Ponadto, jeżeli pokrzywdzony nie zgłosił uczestnictwa w postępowaniu sądowym jako strona (oskarżyciel posiłkowy), nie ma możliwości zaskarżenia wyroku. Art. 422 § 1 k.p.k. stanowi, że w terminie zawitym 7 dni od daty ogłoszenia wyroku, strona, a w wypadku wyroku warunkowo umarzającego postępowanie, wydanego na posiedzeniu, także pokrzywdzony, mogą złożyć wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku. Następnie, zgodnie z art. 444 § 1 k.p.k. od wyroku sądu pierwszej instancji stronom, a pokrzywdzonemu od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie, wydanego na posiedzeniu przysługuje apelacja. W końcu oskarżony, wobec którego warunkowo umorzono postępowanie karne przez sąd I instancji, chroniony jest reguła ne peius. Sąd odwoławczy nie może skazać oskarżonego, co do którego w pierwszej instancji warunkowo umorzono postępowanie (art. 454 § 1 k.p.k.).

W przypadku chęci uzyskania dodatkowej, bardziej szczegółowej analizy konkretnego przypadku, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią.