Wyżywienie osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych

Kwestię wyżywienia osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych reguluje ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. kodeks karny wykonawczy (dalej: k.k.w.) oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 lutego 2016 r. w sprawie wyżywienia osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych (dalej: rozporządzenie).

W pierwszej kolejności należy zauważyć, że każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny (art. 41 ust. 4 Konstytucji RP). Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych (art. 40 Konstytucji RP). Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi bowiem źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych (art. 30 Konstytucji RP).

Zgodnie z art. 109 k.k.w. skazany przebywający w zakładzie karnym lub areszcie śledczym otrzymuje trzy razy dziennie napój i posiłki o odpowiedniej wartości odżywczej, w tym co najmniej jeden posiłek gorący, z uwzględnieniem rodzaju wykonywanej pracy i wieku skazanego, a w miarę możliwości także wymogów religijnych i kulturowych. Skazany, którego stan zdrowia tego wymaga, otrzymuje wyżywienie według wskazań lekarza (§ 1). Skazany przebywający poza zakładem karnym lub aresztem śledczym, który bierze udział w szczególności w czynnościach procesowych lub innych czynnościach wymagających konwojowania, a któremu ze względów technicznych lub organizacyjnych nie można wydać gorącego posiłku, a zwłaszcza w przypadku braku możliwości wydania posiłku w godzinach ustalonych w porządku wewnętrznym obowiązującym w zakładzie karnym lub areszcie śledczym, otrzymuje wyżywienie w postaci suchego prowiantu o odpowiedniej wartości odżywczej i napój, z uwzględnieniem wieku skazanego, a w miarę możliwości także wymogów religijnych i kulturowych. Skazany, którego stan zdrowia tego wymaga, otrzymuje wyżywienie w postaci suchego prowiantu według wskazań lekarza (§ 2).

Minister Sprawiedliwości określa w drodze rozporządzenia rodzaje posiłków i napojów wydawanych osadzonym w zakładach karnych i aresztach śledczych, ich wartość odżywczą i energetyczną, a także minimalny dzienny koszt posiłków i napojów, uwzględniając wiek, stan zdrowia osadzonego i rodzaj wykonywanej przez niego pracy, konieczność zapewnienia posiłków i napojów osadzonym przyjmowanym do zakładu karnego lub aresztu śledczego i je opuszczającym, oraz przebywającym poza zakładem karnym lub aresztem śledczym, a także mając na uwadze konieczność zapewnienia warzyw i owoców w ciągu dnia (§ 3).

Zgodnie z § 2 rozporządzenia, ustalono następujące rodzaje posiłków wydawanych osobom osadzonym w zakładach karnych i aresztach śledczych:
1) posiłki przygotowane dla osadzonych w wieku powyżej 18-go roku życia – zwane „posiłkami podstawowymi – P”;
2) posiłki przygotowane dla osadzonych w wieku do ukończenia 18-go roku życia – zwane „posiłkami dla małoletnich – M”;
3) posiłki lecznicze:
a) lekkostrawne – zwane „posiłkami lekkostrawnymi – L”,
b) cukrzycowe – zwane „posiłkami cukrzycowymi – Lc”,
c) indywidualne – zwane „posiłkami indywidualnymi – Li”;
4) posiłki przygotowane dla osadzonych wykonujących pracę w warunkach szczególnie uciążliwych, zwane „posiłkami dodatkowymi – Pf”;
5) posiłki przygotowane z uwzględnieniem wymogów religijnych i kulturowych.

Do każdego wydanego posiłku wydaje się napój, w szczególności w postaci wody zdatnej do picia, herbaty lub kawy zbożowej (§ 2 ust. 2).

Posiłki przygotowane dla osadzonych w wieku powyżej 18-go roku życia, posiłki przygotowane dla osadzonych w wieku do ukończenia 18-go roku życia, posiłki lecznicze oraz posiłki przygotowane z uwzględnieniem wymogów religijnych i kulturowych mogą być wydawane w postaci suchego prowiantu (§ 2 ust. 3).

Posiłki przygotowane dla osadzonych wykonujących pracę w warunkach szczególnie uciążliwych wydaje się w dniach wykonywania przez osadzonych pracy w warunkach szczególnie uciążliwych (§ 2 ust. 4).

Posiłki przygotowane dla osadzonych w wieku powyżej 18-go roku życia, posiłki przygotowane dla osadzonych w wieku do ukończenia 18-go roku życia oraz posiłki lecznicze mogą być przygotowane z uwzględnieniem wymogów religijnych i kulturowych (§ 2 ust. 5).

Stosownie do § 3 rozporządzenia, wartość odżywcza posiłków przygotowanych dla osadzonych w wieku powyżej 18-go roku życia, posiłków przygotowanych dla osadzonych w wieku do ukończenia 18-go roku życia oraz posiłków leczniczych, wyrażona procentowo wygląda następująco:
1) białko – 10-15%;
2) tłuszcze – poniżej 30%;
3) węglowodany – 50-65%.

Wartość energetyczna posiłków przygotowanych dla osadzonych w wieku powyżej 18-go roku życia, posiłków przygotowanych dla osadzonych w wieku do ukończenia 18-go roku życia oraz posiłków leczniczych w ramach dziennego wyżywienia osadzonych zawiera nie mniej niż:
1) 2800 kcal w artykułach żywnościowych dla osadzonych w wieku do ukończenia 18-go roku życia;
2) 2600 kcal w artykułach żywnościowych dla pozostałych osadzonych (§ 3 ust. 2).

Wartość energetyczna posiłków przygotowanych dla osadzonych wykonujących pracę w warunkach szczególnie uciążliwych zawiera nie mniej niż 1000 kcal (§ 3 ust. 3).

Ilościowa zawartość warzyw lub owoców w posiłkach przygotowanych dla osadzonych w wieku powyżej 18-go roku życia, posiłkach przygotowanych dla osadzonych w wieku do ukończenia 18-go roku życia, posiłkach leczniczych – lekkostrawnych oraz posiłkach przygotowanych z uwzględnieniem wymogów religijnych i kulturowych, poza ziemniakami, wynosi co najmniej 300 g (§ 3 ust. 4).

Ilościowa zawartość warzyw i owoców w posiłkach leczniczych – cukrzycowych poza ziemniakami, przedstawia się w następujący sposób:
1) warzywa w ilości 350-500 g na dobę;
2) owoce podawane codziennie do śniadania i kolacji w ilości 200-300 g na dobę.

Osadzonemu przebywającemu w pomieszczeniu, w którym temperatura spowodowana warunkami atmosferycznymi przekracza 28°C, zapewnia się dodatkowe napoje (§ 4).

Na podstawie § 5 ust. 1, minimalny dzienny koszt posiłków i napojów wynosi dla:
1) posiłku podstawowego – P – 4,00 zł;
2) posiłku dla małoletnich – M – 4,40 zł;
3) posiłku lekkostrawnego – L – 4,80 zł;
4) posiłku cukrzycowego – Lc – 5,70 zł;
5) posiłku indywidualnego – Li – 5,80 zł;
6) posiłku dodatkowego – Pf – 3,20 zł.

Natomiast dla kalkulacji wysokości minimalnych stawek dziennych przyjmuje się ceny zakupu produktów spożywczych (§ 5 ust. 2).

W dniu przyjęcia do zakładu karnego lub aresztu śledczego osadzonemu przysługuje wyżywienie w postaci suchego prowiantu w porach wydawania posiłków ustalonych w porządku wewnętrznym obowiązującym w jednostce penitencjarnej oraz napój, w szczególności w postaci wody zdatnej do picia, herbaty lub kawy zbożowej (§ 6).

Suchy prowiant otrzymuje skazany przebywający poza zakładem karnym lub aresztem śledczym, który bierze udział w szczególności w czynnościach procesowych lub innych czynnościach wymagających konwojowania, a któremu ze względów technicznych lub organizacyjnych nie można wydać gorącego posiłku (§ 7).

Posiłek leczniczy przyznawany jest na podstawie decyzji lekarza. Lekarz określa również czas, na jaki go zleca (§ 8).

Osadzony chory na cukrzycę insulinozależną, oprócz posiłku cukrzycowego, otrzymuje przy śniadaniu cukier w postaci stałej, w ilości 6 g/dobę (§ 9).

Posiłek indywidualny przyznawany jest na podstawie zlecenia lekarza, gdy stan zdrowia osadzonego wymaga przyjmowania posiłków innych niż posiłki lecznicze: lekkostrawne lub cukrzycowe. Na mocy § 10, zlecając posiłek indywidualny, lekarz określa:
1) liczbę i godziny wydawania posiłków w ciągu doby;
2) kaloryczność dobową;
3) procentową zawartość składników odżywczych;
4) zabronione sposoby przetwarzania produktów i przyrządzania potraw;
5) ilościową zawartość warzyw lub owoców;
6) listę produktów zabronionych;
7) czas, na jaki je zleca.

Osadzony korzystający z posiłków przygotowanych z uwzględnieniem wymogów religijnych lub kulturowych otrzymuje takie same posiłki po przetransportowaniu do innego zakładu karnego lub aresztu śledczego, pod warunkiem możliwości ich przygotowania w tym zakładzie karnym lub areszcie śledczym (§ 11 ust. 1).

Zmiana posiłków przygotowanych z uwzględnieniem wymogów religijnych lub kulturowych, z których korzysta osadzony przetransportowany z innego zakładu karnego lub aresztu śledczego, na posiłki podstawowe – P lub na inne dostępne w danym zakładzie karnym lub areszcie śledczym może nastąpić na wniosek osadzonego lub na mocy decyzji dyrektora jednostki penitencjarnej w przypadku braku możliwości zapewnienia takiego posiłku (§ 11 ust. 2).

Do określenia wartości odżywczej i energetycznej posiłków przygotowanych z uwzględnieniem wymogów religijnych lub kulturowych, a także ich minimalnego dziennego kosztu stosuje się przepisy rozporządzenia do innych posiłków (§ 11 ust. 3).

Jak informuje służba więzienna, skazani mają możliwość otrzymywania posiłków uwzględniających wymogi religijne czy kulturowe, np. norma żywieniowa bez mięsa wieprzowego (tzw. „muzułmańska”) lub wegetariańska (https://www.sw.gov.pl/aktualnosc/okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-w-krakowie-kilka-faktow-o-wieziennych-posilkach).

Rekomendacja Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie Europejskich Reguł Więziennych (Rec (2006)2) („Europejskie Reguły Więzienne”), przyjęta w dniu 11 stycznia 2006 roku, określa następujące standardy dotyczące diety więziennej. Reguła 22 brzmi następująco:
1. Więźniom należy zapewnić pożywną dietę, uwzględniającą ich wiek, kondycję fizyczną, wyznanie, tradycje kulturowe oraz charakter ich pracy.
2. Wymogi dotyczące pożywnej diety, w tym minimalna wartość energetyczna oraz zawartość białka, powinny być określone w prawie wewnętrznym.
3. Żywność powinna być przygotowywana i podawana z przestrzeganiem zasad higieny.
4. Posiłki powinny być podawane trzy dziennie, z rozsądnymi przerwami pomiędzy nimi.
5. Więźniowie powinni posiadać nieprzerwany dostęp do czystej wody pitnej.
6. Lekarz lub wykwalifikowana pielęgniarka powinni zaordynować zmianę diety dla danego więźnia w sytuacji, gdy zaistnieje taka potrzeba ze względów medycznych.

Kwestią wyżywienia osadzonych zajmował się Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej: ETPC).

W orzecznictwie ETPC uznano, że niedopuszczalna jest sytuacja, gdy osadzony pozbawiony jest posiłków i snu przez długi czas (np. przez 27 godzin) [Wyrok ETPC z dnia 1 grudnia 2009 r. w sprawie Jeronovics przeciwko Łotwie, skarga nr 547/02].

Trybunał uznał, że dieta więźniów powinna składać się z co najmniej trzech posiłków, uwzględniających wiek, zdrowie, kondycję fizyczną, religię, kulturę oraz charakter pracy osadzonych. W sytuacji, gdy osadzony zamiast normalnego posiłku otrzymywał kromkę chleba, cebulę, kawałek grillowanej ryby lub kulki mięsne i kanapkę, może on cierpieć z powodu niedożywienia. Takie posiłki mogą być niewystarczające dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, w szczególności przy zwiększonym wysiłku umysłowym związanym z uczestnictwem w procesie sądowym (Wyrok ETPC z dnia 15 czerwca 2006 r. w sprawie Moisejevs przeciwko Łotwie, skarga nr 64846/01).

Jak zauważył ETPC, artykuł 9 Konwencji wyszczególnia różne formy, jakie może przybierać uzewnętrznianie przez jednostkę swojego wyznania lub przekonań, a mianowicie modlitwa, nauczanie, praktykowanie oraz czynności rytualne (Wyrok Wielkiej Izby ETPC z dnia 27 czerwca 2000 r. w sprawie Cha’are Shalom Ve Tsedek przeciwko Francji, nr 27417/95, § 73). Przepis ten nie chroni każdego czynu motywowanego lub inspirowanego wyznaniem lub przekonaniami (Wyrok Wielkiej Izby ETPC z dnia 10 listopada 2005 r. w sprawie Leyla Şahin przeciwko Turcji, skarga nr 44774/98, § 78). Wolność myśli, sumienia i wyznania odnosi się do poglądów, które osiągnęły już pewien stopień siły przekonywania, powagi, spójności oraz ważności (Wyrok ETPC z dnia 6 listopada 2018 r. w sprawie Leela Förderkreis e.V. i Inni przeciwko Niemcom, skarga nr 58911/00, § 80). Ponadto, zdefiniowany w orzecznictwie Trybunału obowiązek Państwa dochowania neutralności i bezstronności jest nie do pogodzenia z jakimkolwiek uprawnieniem ze strony Państwa do dokonywania oceny zasadności przekonań religijnych (Wyrok Wielkiej Izby ETPC z dnia 10 listopada 2005 r. w sprawie Leyla Şahin przeciwko Turcji, skarga nr 44774/98, § 107) [Wyrok ETPC z dnia 7 grudnia 2010 r. w sprawie Jakóbwski przeciwko Polsce, skarga nr 18429/06, § 44].

Przestrzeganie zasad dietetycznych może zostać uznane jako bezpośredni sposób wyrażania w praktyce swojego wyznania w rozumieniu Artykułu 9 (Wyrok Wielkiej Izby ETPC z dnia 27 czerwca 2000 r. w sprawie Cha’are Shalom Ve Tsedek przeciwko Francji, nr 27417/95, § 73-74) [Wyrok ETPC z dnia 7 grudnia 2010 r. w sprawie Jakóbwski przeciwko Polsce, skarga nr 18429/06, § 45].

Odmowa władz więziennych zapewnienia osadzonemu określającemu się jako praktykujący buddysta – diety wegańskiej tj. diety bezmięsnej wchodzi w zakres objęty art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Buddyzm jest bowiem jedną w głównych religii światowych, oficjalnie uznaną w wielu krajach (Wyrok ETPC z dnia 7 grudnia 2010 r. w sprawie Jakóbwski przeciwko Polsce, skarga nr 18429/06, § 45, 54).

W przypadku chęci uzyskania dodatkowej, bardziej szczegółowej analizy konkretnego przypadku, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią.