Zakaz zmuszania kogokolwiek do samooskarżenia i dostarczania dowodów przeciwko sobie – prawo do nieobciążania siebie w procesie karnym – nemo se ipsum accusare tenetur

Paremia Nemo se ipsum accusare tenetur oznacza zakaz zmuszania kogokolwiek do samooskarżenia i dostarczania dowodów przeciwko sobie.

Zasada jest urzeczywistniona w kodeksie postępowania karnego (dalej: k.p.k.) w art. 74 § 1, który stanowi, że oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść.

W literaturze i orzecznictwie przyjęto, że zasada ta chroni potencjalnego podejrzanego jeszcze przed postawieniem mu jakiegokolwiek zarzutu, od momentu popełnienia czynu (Z. Sobolewski: Samooskarżenie w świetle prawa karnego (nemo ipsum accusare tenetur), Warszawa 1982, s. 11, P. Wiliński: Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Kraków 2006, s. 356).

Zakres ochronny zasady pozwala w pewnych sytuacjach na odmowę złożenia zeznań przez świadka, jak również na odmowę wykonania obowiązku procesowego przez osobę zobowiązaną do dostarczenia informacji w postępowaniu (Z. Sobolewski: Samooskarżenie w świetle prawa karnego (nemo ipsum accusare tenetur), Warszawa 1982, s. 76).

W najnowszych orzeczeniach TK uznaje, że prawo do obrony przysługuje każdemu od momentu wszczęcia przeciwko niemu postępowania karnego. Mimo, iż w praktyce jest to moment od przedstawienia zarzutów osobie, wobec której istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, TK uznaje, iż prawo do obrony odnosi się także do tej fazy postępowania, która poprzedza formalne postawienie zarzutów danej osobie. Należy zauważyć zgodność TK i SN. TK podziela stanowisko SN, że „nie formalne postawienie zarzutu popełnienia przestępstwa, lecz już pierwsza czynność organów procesowych skierowana na ściganie określonej osoby czyni ją podmiotem prawa do obrony” (Wyroki Trybunału Konstytucyjnego: z dnia 11 grudnia 2012 r., K 37/11, OTK-A 2012, nr 11, poz. 133, pkt III.2.3, z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07, OTK-A 2008, nr 5, poz. 77, pkt III.3, z dnia 20 maja 2014 r., SK 13/13, OTK-A 2014, nr 5, poz. 54, pkt III.5.1, Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2004 r., V KK 194/03).

TK podziela pogląd SN, że prawo do obrony odnosi się także do tej fazy postępowania, która poprzedza formalne postawienie zarzutów danej osobie. TK interpretuje sformułowanie „we wszystkich stadiach postępowania” jako odnoszące się również do stadium poprzedzającego wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów, czyli stadium w którym występuje uzasadnione przypuszczenie, że dana osoba mogła dopuścić się przestępstwa (Wyroki Trybunału Konstytucyjnego: z dnia 11 grudnia 2012 r., K 37/11, OTK-A 2012, nr 11, poz. 133, pkt III.2.3, z dnia 3 czerwca 2014 r., K 19/11, OTK-A 2014, nr 6, poz. 60, pkt III.5.1.2, z dnia 28 listopada 2007 r., K 39/07, OTK-A 2007, nr 10, poz. 129, pkt III.11.2.1).

Sąd Najwyższy wydał w tym zakresie dwie ważne uchwały.

Pierwsza „Nie ponosi odpowiedzialności karnej na podstawie art. 233 § 1 k.k. osoba, która przesłuchana została w charakterze świadka wbrew wynikającemu z art. 313 § 1 k.p.k. nakazowi przesłuchania jej jako podejrzanego” (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2007 r., I KZP 4/07).

Druga „Nie popełnia przestępstwa fałszywych zeznań (art. 233 § 1 k.k.), kto umyślnie składa nieprawdziwe zeznania dotyczące okoliczności mających znaczenie dla realizacji jego prawa do obrony (art. 6 k.p.k.)” (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2007 r., I KZP 26/07).

W 2016 r. ustawodawca dodał jednak do art. 233 k.k. § 1a, który stanowi, że Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

W związku z powyższym SN uznał, że „Od dnia 15 kwietnia 2016 r., daty wejścia w życie ustawy z dnia 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2016 r. poz. 437 z późn. zm.), zachowanie sprawcy składającego fałszywe zeznania (art. 233 § 1 k.k.) w obawie przed grożącą mu odpowiedzialnością karną, które do tej chwili traktowane było jako kontratyp działania w ramach prawa do obrony, zostało stypizowane jako uprzywilejowany typ przestępstwa określony w art. 233 § 1a k.k.” (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 2020 r., I KZP 10/19). Co istotne do postanowienia zdanie odrębne złożył Prezes Izby Karnej Sądu Najwyższego SSN Michał Laskowski.

Istnieją poważne wątpliwości co do zgodności art. 233 § 1a k.k. z ustawą zasadniczą. W Trybunale Konstytucyjnym prowadzone jest postępowanie o zbadanie powyższego przepisu z Konstytucją RP (P 4/20). Termin rozprawy nie został jednak jeszcze wyznaczony.

Powyższa zasada doznaje ograniczenia. Zgodnie z art. 74 § 2 k.p.k. oskarżony jest obowiązany poddać się:
1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom;
2) badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu, z zastrzeżeniem pkt 3;
3) pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.

Powyższa zasadę odnajdujemy również w aktach prawa międzynarodowego. Artykuł 14 ust. 3 lit. g Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych stanowi, że każda osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa ma prawo na zasadach pełnej równości, co najmniej do nieprzy¬muszania jej do zeznawania przeciwko sobie lub do przyznania się.

Mimo iż Europejska Konwencja Praw Człowieka nie posiada analogicznego przepisu, Europejski Trybunał Praw Człowieka wyprowadził jej istnienie z art. 6 ust. 1 tj. prawa do rzetelnego procesu (Zob. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 17 grudnia 1996 r., w sprawie Saunders v. Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 19187/91, § 67-81, Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 8 lutego 1996 r., w sprawie John Murray v. Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 18731/91, § 41-58, Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 25 lutego 1993 r., w sprawie Funke v. Francji, skarga nr 10828/84, § 41-45, Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 12 czerwca 2008 r., w sprawie Yaremenko v. Ukrainie, skarga nr 32092/02, § 78-81).

W przypadku chęci uzyskania dodatkowej, bardziej szczegółowej analizy konkretnego przypadku, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią.