Dziedziczenie obowiązków wynikających z wyroku karnego (odszkodowania, zadośćuczynienia, nawiązki) przez spadkobierców skazanego

W jednym z ostatnich wpisów opisano środki kompensacyjne w kodeksie karnym (odszkodowanie, zadośćuczynienie, nawiązka).

W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Nie stosuje się przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty (art. 46 § 1 k.k.).

Jeżeli orzeczenie obowiązku naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200.000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie, gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich (art. 46 § 2 k.k.).

Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia albo nawiązki nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego (art. 46 § 3 k.k.).

Zdarza się, że orzeczonego środka kompensacyjnego (odszkodowania, zadośćuczynienia, nawiązki) z prawomocnego wyroku karnego nie udało się wyegzekwować w postępowaniu egzekucyjnym z powodu śmierci sprawcy (skazanego).

Zgodnie z art. art. 819 § 1 k.p.c. organ egzekucyjny zawiesza postępowanie z urzędu również w razie śmierci wierzyciela lub dłużnika. Postępowanie podejmuje się z udziałem spadkobierców zmarłego albo – w zakresie w jakim dotyczy ono praw i obowiązków wynikających z działalności gospodarczej – zarządcy sukcesyjnego, jeżeli został ustanowiony zarząd sukcesyjny.

Tym samym postępowanie egzekucyjne musi zostać zawieszone. Może być podjęte z udziałem spadkobierców dłużnika – skazanego.

Stosownie do art. 779 k.p.c. do egzekucji ze spadku konieczny jest – aż do działu spadku – tytuł egzekucyjny przeciwko wszystkim spadkobiercom (§ 1). Jeżeli tytuł był wydany przeciwko spadkodawcy, przejście obowiązków na spadkobierców następuje stosownie do art. 788 k.p.c. (§ 2).

Zgodnie z art. 788 § 1 k.p.c. jeżeli uprawnienie lub obowiązek po powstaniu tytułu egzekucyjnego lub w toku sprawy przed wydaniem tytułu przeszły na inną osobę, sąd nada klauzulę wykonalności na rzecz lub przeciwko tej osobie, gdy przejście to będzie wykazane dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym.

Art. 25 § 1 k.k.w. przewiduje, że egzekucję zasądzonych roszczeń cywilnych, orzeczonej grzywny, świadczenia pieniężnego oraz należności sądowych prowadzi się według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, jeżeli niniejsza ustawa nie stanowi inaczej.

Na podstawie art. 26 k.k.w. do tytułów egzekucyjnych mają zastosowanie przepisy art 776-795 Kodeksu postępowania cywilnego.

Ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (tekst jedn. Dz.U. 2015, poz. 640) środki karne z art. 46 k.k. stały się środkami kompensacyjnymi. Usunięto je z listy środków karnych (art. 39 pkt 4-6 k.k. w brzmieniu sprzed nowelizacji) i włączając do nowego rozdziału Va kodeksu karnego zatytułowanego „Przepadek i środki kompensacyjne” (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2021 r., III CZP 84/20).

Powyższa nowelizacja zakończyła spór o to, jaki charakter mają środki z art. 46 k.k. tj. penalną, represyjną, kompensacyjną, czy prewencyjną (F. Nowak, J. Ławicki, Uprawnienia pokrzywdzonego w świetle nowelizacji Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego – środek karny (kompensacyjny) z art. 46 KK [w:] P. Czarnecki, M. Czerwińska (red.), Uczestnicy postępowania karnego w świetle nowelizacji procedury karnej po 1.7.2015 r. Komentarz praktyczny, Warszawa 2015, s. 211-223).

Wobec powyższego należy przyjąć, że środki z art. 46 k.k. przechodzą na spadkobierców.

Jak zasadnie zauważono w orzecznictwie, „(…) obowiązek naprawienia szkody wynikający z art. 46 k.k. w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 lipca 2015 r. nie był wyłącznie obowiązkiem prawnokarnym, takim jak na przykład obowiązek zapłaty grzywien i kar pieniężnych, lecz miał charakter cywilnoprawny oraz że obowiązek ten mający charakter majątkowy i cywilny mimo braku wyraźnego wskazania normatywnego należy do spadku (art. 922 § 1 k.c.)” (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2021 r., III CZP 84/20, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 2017 r., II CSK 844/16).

Sprawa, na kanwie której Sąd Najwyższy wydał postanowienie z dnia 15 maja 2015 r., V CSK 482/14 dotyczyła właśnie legitymacji pokrzywdzonego do złożenia wniosku o stwierdzenia nabycia spadku po zmarłej skazanej – spadkodawczyni. W uzasadnieniu wyroku SN wyjaśnił, że „(…) dług polegający na obowiązku naprawienia szkody, nawet jeżeli został ustalony w procesie karnym, ma charakter cywilnoprawny. W konsekwencji dług taki jako element majątku spadkodawcy wchodzi do spadku i przechodzi na jego spadkobierców”.

Podobnie SN przyjął w wyroku z dnia 10 sierpnia 2017 r., II CSK 844/16 analizując kwestię powództwa o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego w postaci wyroku karnego, na podstawie którego daleka krewna powódki, po której spadek odziedziczyła powódka – została zobowiązana na podstawie art. 46 § 1 k.k. do naprawienia szkody. SN wskazał na 3 istotne zagadnienia:
1. przynależność obowiązku naprawienia szkody do spadku – „W świetle przytoczonych argumentów należało uznać, że obowiązek wynikający z art. 46 k.k. w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 lipca 2015 r. nie był wyłącznie obowiązkiem prawnokarnym, takim jak na przykład obowiązek zapłaty grzywien i kar pieniężnych, lecz miał charakter cywilnoprawny. Obowiązki majątkowe mające – mimo braku wyraźnego wskazania normatywnego – charakter cywilnoprawny należą do spadku (art. 922 § 1 k.c.). Orzeczony wyrokiem karnym z dnia 14 kwietnia 2003 r. obowiązek naprawienia szkody spełnia te warunki, wszedł zatem do spadku (…)”,
2. ochronę spadkobierców do wysokości aktywów zmarłego, wobec którego orzeczono obowiązek naprawienia szkody, tak aby pokrzywdzeni nie zostali spadkobiercy – „(…) powódka nabyła razem z innymi trzema współspadkobierczyniami spadek z dobrodziejstwem inwentarza, co oznacza, że odpowiada za długi spadkowe do wartości stanu czynnego spadku (art. 1031 § 2 k.c.)”,
3. odrzucenie wyjątku z art. 922 § 2 k.c. – „Za trafny uznać należy pogląd wyrażony w doktrynie, że okoliczności dotyczące osoby spadkodawcy (np. jego wina, będąca podstawą powstania obowiązku odszkodowawczego) nie oznaczają ścisłego związku danego prawa lub obowiązku z osobą spadkodawcy i nie wyłączają przejścia ich w drodze dziedziczenia. Z przytoczonych względów należało uznać, że Sąd Apelacyjny nie naruszył art. 922 § 2 in principio k.c. przez jego niezastosowanie”.

Także w wyroku z dnia 15 listopada 2017 r., II CSK 82/17 Sąd Najwyższy zajmował się kwestią art. 46 k.k. na gruncie powództwa o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego – wyrok sądu karnego, któremu nadano klauzulę wykonalności w części dotyczącej obowiązku naprawienia szkody. Już w pierwszym zdaniu uzasadnienia prawnego SN wskazał, że „Rozpoznanie skargi kasacyjnej wymaga dokonania oceny, czy orzeczone w sprawie karnej na podstawie art. 46 § 1 k.k. zobowiązanie skazanej, obecnie spadkodawczyni, do naprawienia szkody wyrządzonej popełnionym przestępstwem, wchodzi w skład spadku na podstawie art. 922 k.c.”. Odpowiedź na tak skonkretyzowane pytanie polegała na stwierdzeniu:
1. „Sąd pierwszej instancji przyjął pierwszy pogląd, trafnie zweryfikowany przez Sąd Apelacyjny, który uznał dokonane ustalenia faktyczne za prawidłowe, w sytuacji nadania orzeczeniu sądu karnego, wydanemu na podstawie art. 46 § 1 k.k. klauzuli wykonalności, nakazującemu osobie skazanej za przestępstwo przeciwko mieniu, naprawienie szkody przez zapłatę określonej kwoty – przeciwko spadkobiercom, z ograniczeniem ich odpowiedzialności do wartości ustalonego w spisie inwentarza stanu czynnego spadku”,
2. „(…) niewykonany przez spadkodawcę obowiązek odszkodowawczy, należący do klasycznych długów spadkowych jest objęty ogólną regułą, zawartą w art. 922 § 1 k.c. (…)”,
3. „(…) nie można w sprawie dopatrzeć się niesprawiedliwości wobec spadkobierczyni, która odpowiada za długi spadkowe z dobrodziejstwem inwentarza, a zatem tylko do wartości ustalonego w spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Nie jest zatem zobowiązana do spłaty zadłużenia spadkodawczyni, ponad aktywa spadku. Może to prowadzić do nieuzyskania żadnego przysporzenia majątkowego przez skarżącą, będącą spadkobierczynią ale nie obciąży to jej własnego majątku, poza chwilowymi uciążliwościami, o których wspomina skarga, związanymi z koniecznością ustalenia aktywów spadku i ograniczenia egzekucji tylko do nich. Nie można więc tego łączyć z nieodpowiedzialnością powódki za przestępstwo zaboru mienia popełnione przez spadkodawczynię, ani z młodym wiekiem skarżącej oraz brakiem relacji ze spadkobierczynią za jej życia, jak również z zasadami słuszności i sprawiedliwości, skoro będąc osobą w kręgu spadkobierców, która nie odrzuciła spadku ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe na ogólnych zasadach”.

Także Sąd Apelacyjny w Szczecinie uznał, że „(…) dług polegający na obowiązku naprawienia szkody, nawet jeżeli został ustalony w procesie karnym, ma charakter cywilnoprawny, dlatego też zobowiązanie takie jako element majątku spadkodawcy wchodzi do spadku i przechodzi na jego spadkobierców” oraz „(…) przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1031 § 2 k.c.) powoduje, że spadkobierca nie ponosi odpowiedzialności osobistej. Jego odpowiedzialność ograniczona jest do odpowiedzialności za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego stanu czynnego spadku. Nabycie spadku z dobrodziejstwem inwentarza daje podstawę do powoływania się na to zdarzenie w toku postępowania egzekucyjnego, jako na podstawę do ograniczenia odpowiedzialności” (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 30 listopada 2016 r., I ACa 712/16).

Akceptacja poglądu przeciwnego prowadziłaby to przyjęcia, że spadkobiercy skazanego, który nie wykonał wyroku karnego w zakresie obowiązku naprawienia szkody mogą korzystać z owoców przestępstwa skazanego spadkodawcy, zaś pokrzywdzony – ofiara przestępstwa nie posiada instrumentów prawnych, aby naprawić spowodowaną u niego szkodę, czyli stratę majątkową.

W przypadku chęci uzyskania dodatkowej, bardziej szczegółowej analizy konkretnego przypadku, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią.