Zapis windykacyjny w prawie spadkowym

Ustawą z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 85, poz. 458) z dniem 23 października 2011 r. wprowadzona została do polskiego systemu prawnego instytucja zapisu windykacyjnego. Instytucja ta poszerza katalog rozrządzeń, jakich może dokonać spadkodawca w sporządzonym przez siebie testamencie.

Zapis windykacyjny jest regulowany w art. 981¹ – 981⁶ kodeksu cywilnego (dalej: k.c.).

Zgodnie z art. 981¹ § 1 k.c. w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (zapis windykacyjny).

Stosownie do art. 981¹ § 2 k.c. przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:

1) rzecz oznaczona co do tożsamości;
2) zbywalne prawo majątkowe;
3) przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;
4) ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.

Zapis windykacyjny może zostać ustanowiony na rzecz jednej albo kilku osób.

Zaletą zapisu windykacyjnego jest też to, że umożliwia on pełną i natychmiastową realizację woli testatora z chwilą otwarcia spadku. Przedmiot zapisu windykacyjnego przechodzi zatem na zapisobiorcę windykacyjnego z chwilą śmierci spadkodawcy.

Dziedziczenie w polskim prawie spadkowym opiera się na konstrukcji sukcesji uniwersalnej. Oznacza to, że spadkobierca wchodzi w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego. Co do zasady, w przypadku ustanowienia kilki spadkobierców, testator nie może skutecznie przesądzić o sposobie podziału między nimi przedmiotów należących do spadku tj. nie może zdecydować (w sposób wiążący) o tym, jakie przedmioty należące do spadku przypadną poszczególnym spadkobiercom. Dotychczas problemu tego nie rozwiązywał zapis zwykły, albowiem z chwilą otwarcia spadku przedmiot takiego zapisu przechodziła spadkobiercę.

Dotychczasowe rozwiązania prawa spadkowego ograniczały spadkodawcę w jego ostatniej woli. Zapis windykacyjny należy traktować jak wyjątek od sukcesji uniwersalnej, wprowadzając w ograniczonym zakresie sukcesję syngularną. Zapis windykacyjny pozwala spadkodawcy mieć wpływ na to, komu przypadną poszczególne przedmioty spadku. Jest to szczególnie ważne w przypadku przedsiębiorców planujących swoją sukcesję.

Różnica pomiędzy zapisem zwykłym, a zapisem windykacyjnym polega na tym, że zapis zwykły jedynie zobowiązuje spadkobiercę (ustawowego lub testamentowego) do spełnienia na rzecz oznaczonej osoby (zapisobiorcy zwykłego) określonego świadczenia (art. 968 § 1 k.c.), podczas gdy zapis windykacyjny powoduje, że oznaczona osoba (zapisobiorca windykacyjny) w chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) nabywa przedmiot zapisu (art. 981¹ § 1 k.c.).

Korzyścią z zastosowania instytucji zapisu windykacyjnego jest to, że z chwilą otwarcia spadku zapisobiorca windykacyjny staje się uprawnionym do przedmiotu zapisu windykacyjnego. Jeżeli przedmiotem zapisu windykacyjnego jest prawo własności rzeczy oznaczonej, co do tożsamości, z chwilą otwarcia spadku zapisobiorca windykacyjny staje się właścicielem tejże rzeczy. Natomiast w przypadku zapisu zwykłego (art. 968 § 1 k.c.) zapisobiorca staje się z chwilą otwarcia spadku jedynie wierzycielem spadkobiercy. Oznacza to, że zapisobiorca może żądać wykonania zapisu przez spadkobiercę albo zapisobiorcę głównego, jeżeli uczyniono więcej zapisów.

Sąd Najwyższy przyjmuje, że zapisem windykacyjnym mogą być objęte przedmioty majątkowe wymienione w art. 981¹ § 2 k.c., należące do majątku wspólnego małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r., III CZP 46/12, OSNC 2013, nr 3, poz. 29).

Przedmiotem zapisu windykacyjnego nie może być oznaczona kwota pieniędzy. W przypadku kwot pieniędzy należy sięgnąć do instytucji zapisu zwykłego (E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński [w:] J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, LEX 2017, komentarz do art. 981¹ k.c., teza 11).

Przedmiot zapisu windykacyjnego nie wchodzi w skład spadku. Po stronie spadkobiercy nie powstaje obowiązek wykonania zapisu windykacyjnego, jak to ma miejsce w przypadku zapisu zwykłego. Może natomiast powstać obowiązek wydania rzeczy oznaczonej co do tożsamości, przedsiębiorstwa czy gospodarstwa rolnego, jeżeli znajdują się one we władaniu spadkobiercy (E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński [w:] J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, LEX 2017, komentarz do art. 981¹ k.c., teza 2).

W przypadku chęci uzyskania dodatkowej, bardziej szczegółowej analizy konkretnego przypadku, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią.