Zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku

Bardzo często po czasie okazuje się, najczęściej po otrzymaniu wezwania od komornika, że odziedziczyliśmy długi naszych bliskich.

Zgodnie z art. 926 k.c. powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu (§ 1). Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (§ 2).

Trzeba pamiętać, że kolejność dziedziczenia ustawowego jest następująca:

W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych (art. 931 § 1 i 2 k.c.).

W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice (art. 932 § 1 k.c.).

W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych (art. 932 § 3 k.c.).

Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych (art. 932 § 4 k.c.).

Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy (art. 932 § 5 k.c.).

W braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy (art. 933 § 2 k.c.).

W braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy; dziedziczą oni w częściach równych (art. 934 § 1 k.c.).

Jeżeli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału spadku między zstępnych spadkodawcy (art. 934 § 2 k.c.).

W braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku (art. 934¹ k.c.).

W braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu (art. 935 zd. 1 k.c.).

Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu (art. 935 zd. 2 k.c.).

Nie wiedząc, że ktoś przed nami odrzucił spadek, możemy narazić się na przyjęcie spadku.

Osoby, które nie miały kontaktu ze zmarłym oraz nie wiedziały jaki jest skład spadku, tzn. co wchodzi w jego skład mogą powołać się na błąd co do rzeczywistego składu spadku i wnosić o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku.

Nabycie spadku następuje z chwilą jego otwarcia (art. 922 § 1 oraz art. 924 i 925 k.c.), spadkobierca może jednak odrzucić spadek albo przyjąć go, określając zarazem, w jaki sposób będzie się kształtowała jego odpowiedzialność za długi spadkowe (art. 1012 k.c.).

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania. Niezłożenie oświadczenia było jednoznaczne z prostym przyjęciem spadku (art. 1015 § 2 k.c.), jeżeli jednak spadkobiercą jest osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych, osoba, co do której istnieją podstawy do jej całkowitego ubezwłasnowolniania, albo osoba prawna, to przyjmuje się, że brak oświadczenia jest równoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 1 i 2 k.c.). Od 18 października 2015 r. niezłożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, jest równoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. W praktyce spraw spadkowych oznacza to zabezpieczenie przed długami spadkowymi przewyższającymi wartość aktywów spadkowych.

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest jednostronną czynnością prawną. Jego złożenie w terminie określonym w art. 1015 § 1 k.c. następuje przed sądem lub przed notariuszem, ustnie lub z podpisem urzędowo poświadczonym. Nie budzi wątpliwości możliwość złożenia takiego oświadczenia przed sądem, w tym także sądem spadku, w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku (art. 640 § 2 k.p.c.). Spadkobierca może takie oświadczenie złożyć ustnie i wówczas sporządzony zostaje protokół (art. 641 § 4 k.p.c.), jeżeli jednak spadkobierca składa w sądzie oświadczenie na piśmie, to musi to nastąpić w formie pisemnej szczególnej, z podpisem urzędowo poświadczonym (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 2006 r., I CSK 228/06). W praktyce oznacza to wymaganie uzyskania notarialnego poświadczenia podpisu pod oświadczeniem, które nie zostało złożone ustnie przed sądem (art. 1018 § 3 k.c.).

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie może być odwołane, ale w warunkach określonych w art. 1019 k.c. może dojść do uchylenia się od wywołanych przez nie skutków prawnych. Zgodnie z art. 1019 § 1 k.c., jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli, z tym że uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem, a spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.

Z art. 1019 § 2 k.c. wynika, że spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w ten sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu; w takim przypadku uchyla się od skutków swego biernego zachowania. Oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest składane wtedy, gdy upłynie termin do złożenia tego oświadczenia, a zatem działa już fikcja prostego przyjęcia spadku, wynikająca z art. 1015 § 2 zdanie pierwsze k.c. lub – w okolicznościach określonych w art. 1015 § 2 zdanie drugie k.c. – fikcja przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04).

Z art. 1019 § 1 pkt 2 k.c. wynika, że złożenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku musi nastąpić przed sądem. Z tym materialnoprawnym przepisem określającym przesłanki skuteczności takiego oświadczenia korespondują stosowne uregulowania procesowe. Do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo od skutków niezłożenia oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku dochodzi w postępowaniu w przedmiocie zatwierdzenia uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.

W takiej sytuacji, z mocy art. 1019 § 1 i 2 k.c. stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli ze zmianami określonymi we wskazanym przepisie. W odniesieniu do błędu zastosowanie znajduje natomiast art. 84 k.c.

Art. 1019 k.c. stanowi:
§ 1 Jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami:
1) uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem;
2) spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
§ 2 Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu.
§ 3 Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.

Natomiast o wadzie oświadczenia woli w postaci błędu traktuje art. 84 k.c. Jego brzmienie jest następujące:
§ 1 W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej.
§ 2 Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny).

Z powyższych przepisów wynika, że aby mówić o błędzie istotnym muszą zostać spełnione dwa warunki: błąd winien dotyczyć treści czynności prawnej i być istotny w ujęciu tak obiektywnym jak i subiektywnym. Ponieważ oświadczenie o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku nie jest składane innej osobie, nie znajduje zastosowania wymóg dotyczący oświadczenia woli składnego innej osobie.

Przeprowadzenie postępowania o uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku lub od skutków niezłożenia takiego oświadczenia woli po prawomocnym stwierdzeniu nabycia spadku lub po zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia nie oznacza jednak, że zawsze musi dojść do wzruszenia orzeczenia, którym zakończyło się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku lub do wzruszenia aktu poświadczenia dziedziczenia. Jest tak jedynie wtedy, gdy wskutek prawomocnego zatwierdzenia przez sąd uchylenia się od złożenia lub niezłożenia oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku ulega zmianie krąg osób, co do których nabycie spadku zostało już stwierdzone albo zarejestrowany został akt poświadczenia dziedziczenia. Ustaliwszy tę okoliczność, sąd po przeprowadzeniu rozprawy zmienia z urzędu postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo uchyla zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia i orzeka w tym przedmiocie (art. 690 § 2 k.p.c.).

Błąd dotyczący przedmiotu spadku (tj. brak wiedzy o istnieniu długów spadkowych) niewątpliwie dotyczy treści czynności prawnej obejmującej przyjęcie bądź odrzucenie spadku przez powołanego do dziedziczenia. Jest to też błąd istotny, albowiem rzutuje na skład spadku.

Zasadną jest więc ocena, że gdyby spadkobierca miał prawidłowe wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy i wiedział np. o istnieniu zadłużenia spadkodawcy i jego rozmiarach, to złożyłby oświadczenie o odrzuceniu spadku.

W orzecznictwie i doktrynie dopuszcza się możliwość uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia przed spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku bądź skutków prostego przyjęcia spadku z uwagi na błąd co do składu spadku. Podkreśla się przy tym, że błędem takim nie jest nieznajomość przedmiotu spadku pozostająca w związku przyczynowym z niedołożeniem przez spadkobiercę należytej staranności w ustaleniu rzeczywistego stanu majątku spadkowego (tak B. Lewaszkiewicz – Petrykowska w: Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, pod red. M. Pyziak – Szafnickiej, Warszawa 2009 r., s. 891-892; J. Kremis w: Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, Warszawa 2006 r., s. 1533, E. Skowrońska – Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego, Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2003 r., s. 197; tak Sąd Najwyższy w postanowieniach z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04, z dnia 18 marca 2010 r., V CSK 337/09, z dnia 5 lipca 2012 r., IV CSK 612/11).

Wobec powyższego za błąd istotny spadkobiercy wolno uznać brak wiedzy o stanie spadku, który jest usprawiedliwiony okolicznościami i powstał, mimo podjęcia właściwych i możliwych działań zmierzających do ustalenia rzeczywistego stanu spadku (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04).

Jednocześnie stwierdzenie, że spadkobierca nie dołożył należytej staranności w celu ustalenia rzeczywistego stanu spadku winno być oparte na wskazaniu, jakich in concreto czynności, które faktycznie i prawnie mógłby podjąć spadkobierca, a których można było od niego wymagać zaniechano, co doprowadziło do powstania błędu. Innymi słowy nie jest wystarczające li tylko ustalenie, że spadkobierca nie podjął czynności nakierowanych na weryfikację stanu spadku i nie można czynić spadkobiercy z tej przyczyny zarzutu, jeśli w okolicznościach sprawy powołany do dziedziczenia nie miał możliwości podjęcia działań prowadzących do pozyskania wiedzy w przedmiocie rzeczywistego stanu majątku spadkowego. Stanowisko powyższe znalazło wyraz w orzecznictwie (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 172/12). W judykaturze wskazywano nadto, a pogląd ten należy podzielić, że nie ma podstaw do nakładania na spadkobiercę obowiązku składania niejako zapobiegawczego oświadczenia, nawet przy braku pewności, co do stanu spadku (Postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04 i z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 172/12).

Wypada uznać, że nie pozwalałoby uczynić zarzutu, iż nieznajomość rzeczywistego stanu majątku spadkowego była wynikiem niezachowania przez należytej staranności, jeżeli osoba która odziedziczyła spadek znała np. tryb życia zmarłego, który nie skarżył się na trudności finansowe, nie miał żadnego majątku, nie korzystał wedle jego wiedzy z usług banku, nie dawał podstaw, by zasadnie podejrzewać, że spadkodawca mógł posiadać jakiekolwiek nieuregulowane zobowiązania. Do takich okoliczności niezawinionych należałoby także dodać np. nadużywanie alkoholu przez spadkodawcę, przez co nie utrzymywał bliskich kontaktów ze spadkobiercą, czy innymi członkami rodziny, czy problemy rodzinne jak np. zatargi rodzinne, skutkujące zerwaniem, czy osłabieniem więzi rodzinnych, przez co nie brała taka osoba udziału w porządkowaniu spraw spadkodawcy po jego śmierci.

Oprócz wniosku (i postępowania przed Sądem) w sprawie uchylenia się od skutków niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku, konieczne jest jeszcze jednoczesne oświadczenie, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.

Jak wskazał SN „Do zatwierdzenia uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia pod wpływem błędu oświadczenia w przedmiocie przyjęcia bądź odrzucenia spadku niezbędne jest złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza albo o odrzuceniu spadku w formie wymaganej przez art. 1018 § 3 k.c.” oraz „Oświadczenie w przedmiocie przyjęcia bądź odrzucenia spadku może być złożone w toku postępowania o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia w przedmiocie przyjęcia bądź odrzucenia spadku, a jego skuteczność zależy od zachowania terminu określonego w art. 1019 § 1 w związku z art. 88 § 2 k.c.” (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2013 r., III CZP 77/13).

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, które ma być złożone wraz z oświadczeniem o uchyleniu się od skutków prawnych poprzednio złożonego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo od skutków niezłożenia takiego oświadczenia, nie jest elementem formalnym wniosku wszczynającego postępowanie uregulowane w art. 960 k.p.c., podlegającym uzupełnieniu na podstawie art. 130 k.p.c. Jego złożenie we właściwej formie i we właściwym czasie stanowi materialnoprawną przesłankę uwzględnienia wniosku w sprawie o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych poprzednio złożonego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo od skutków niezłożenia takiego oświadczenia. Formę oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku określa art. 1018 § 3 k.c., powinno ono być zatem złożone ustnie przed sądem lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Artykuły 1018 i 1019 k.c. umieszczone zostały w jednym tytule księgi czwartej kodeksu cywilnego „Przyjęcie i odrzucenie spadku”. W braku odmiennego postanowienia ustawodawcy należy przyjąć, że forma oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku określona w art. 1018 § 3 k.c. ma zastosowanie do wszystkich przewidzianych w dziale IV księgi drugiej kodeksu cywilnego przypadków składania tego oświadczenia. Inne stanowisko w tym zakresie można odczytać z uchwały SN z dnia 6 czerwca 2007 r., III CZP 53/07. Sąd Najwyższy stwierdził, że złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku ma nastąpić przed sądem jednocześnie z oświadczeniem o uchyleniu się od skutków prawnych poprzedniego oświadczenia lub od niezłożenia takiego oświadczenia. Na konieczność jednoczesnego złożenia obu oświadczeń Sąd Najwyższy zwrócił uwagę także w postanowieniach z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04 i z dnia 11 marca 2009 r., I CSK 319/08. Jak wskazano jednak w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2013 r., III CZP 77/13, wymaganie jednoczesnego złożenia obu oświadczeń nie oznacza, że mają być złożone we wniosku o wszczęcie postępowania uregulowanego w art. 690 k.p.c. lub w innym piśmie procesowym składanym w tym postępowaniu. Jak już powiedziano, złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jednoczesne ze złożeniem przed sądem oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych poprzedniego oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku albo od skutków niezłożenia takiego oświadczenia nie jest elementem formalnym wniosku o wszczęcie postępowania uregulowanego w art. 690 k.p.c., lecz jedną z przesłanek materialnoprawnych, których spełnienie decyduje o jego skuteczności, a zatem o możliwości jego uwzględnienia i zatwierdzenia przez sąd uchylenia się od skutków prawnych poprzedniego oświadczenia albo od skutków prawnych jego niezłożenia. Przesłanka taka musi być spełniona w zastrzeżonym dla niej terminie materialnoprawnym (art. 88 § 2 k.c.) i do czasu zakończenia postępowania sądowego, w którym jest rozpatrywana (art. 316 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.).

Postępowanie w przedmiocie uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku jest odrębną sprawą sądową. Z art. 690 § 2 k.p.c. wynika, że skuteczne uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia, powodujące zmianę kręgu osób, co do których nabycie spadku zostało już stwierdzone, stanowi samoistną przesłankę dokonania z urzędu zmiany prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, niezależną od przesłanek określonych w art. 679 § 1 k.p.c.

SN uznał, że uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku lub od skutków niezłożenia oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być zagadnieniem wstępnym dla toczącej się równolegle sprawy o stwierdzenie nabycia spadku, stanowi bowiem przesłankę ustalenia kręgu spadkobierców. W postanowieniu z dnia 6 lipca 2012 r., V CSK 313/11 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że można połączyć w jednym piśmie wniosek przewidziany w art. 1019 § 2 i 3 k.c. z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku po tym samym spadkodawcy (art. 191 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.) albo połączyć je z urzędu do jednoczesnego rozpoznania (art. 219 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.).

W przypadku chęci uzyskania dodatkowej, bardziej szczegółowej analizy konkretnego przypadku, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią.